Wczesne nieadaptacyjne schematy, czym są, z czego wynikają i jak je identyfikować?
Definiuje się je jako:
- powtarzające się wzorce zachowań, reakcji, odczuć,
- obejmujące wspomnienia, emocje, przekonania i reakcje ciała (doznania cielesne),
- dotyczące nas samych i naszych relacji z innymi,
- powstające w dzieciństwie lub okresie dojrzewania i rozwijane są przez całe życie,
- w znacznym stopniu dysfunkcyjne.
Każdy człowiek funkcjonuje według utrwalonych schematów emocjonalnych, co przekłada się na jego postępowanie i na dane reakcje. W większości relacji i sytuacji ten sposób postępowania jest adaptacyjny/zdrowy/funkcjonalny, taki, który pozwala nam zaspokajać nasze potrzeby i odnaleźć się w danych kontekstach/sytuacjach. Mamy także takie utrwalone wzorce/schematy, które są dla nas szkodliwe/nieadaptacyjne, niepozwalające nam zdrowo/funkcjonalnie reagować/czuć się/radzić sobie.
Wyróżniamy kilka grup wczesnych nieadaptacyjnych schematów w dużej mierze wynikających z niezaspokojonych podstawowych emocjonalnych potrzeb w okresie dziecięcym, ale także z nieprawidłowych/toksycznych doświadczeń i temperamentu emocjonalnego.
Wczesne nieadaptacyjne schematy oraz zachowania, które jednostka wykształciła jako sposoby radzenia sobie, często leżą u podstawy chronicznego cierpienia.
Jednym z bardzo znaczących celów terapii schematów jest znalezienie adaptacyjnych (zdrowych dla jednostki) sposobów zaspokojenia tych potrzeb.
Autorzy, którzy prowadzili badania w obszarze terapii schematu, na tę chwilę zidentyfikowali osiemnaście nieadaptacyjnych schematów, dotyczących obszarów rozłączenia i odrzucenia, osłabionej autonomii i braku dokonań, uszkodzonych granic, nakierowania na innych, i nadmiernej czujności i zahamowania.
Lista wczesnych nieadaptacyjnych schematów:
OBSZAR ROZŁĄCZENIA I ODRZUCENIA (DEFICYT POTRZEBY BEZPIECZNEJ WIĘZI)
Opuszczenie/Niestabilność więzi – to przekonanie jednostki, że bliskie jej osoby nie są lub nie będą w stanie zapewnić jej odpowiedniego wsparcia emocjonalnego, że nie można na nich polegać, bo prędzej czy później przestaną się nią interesować i opuszczą/odejdą (umrą, wyjadą, porzucą ją). Zwykle bierze się ono z wczesnych doświadczeń rozłąki np. fizycznej, z którymś z rodziców. Jego/jej częstych wyjazdów, śmierci, rozwodu, lub poczucia bycia niezauważanym, i pozostawianym samym sobie dzieckiem („bo samo sobie świetnie radzi”).
Nieufność/Skrzywdzenie – to poczucie, że inni ludzie mogą nas wykorzystywać, okłamywać, oszukiwać, ranić, krzywdzić. Często tworzy się na podstawie niesprawiedliwego, krzywdzącego traktowania przez rówieśników i ważnych dorosłych np. gdy ktoś z nich zawiódł, nie dotrzymał słowa, ujawnił coś dla nas ważnego. Jest rodzajem przeświadczenia, że zawsze zostanie się oszukanym w relacjach, co zniechęca do zaufania komukolwiek. Podejrzliwość u takiej osoby utrudnia budowanie bezpiecznych relacji.
Deprywacja emocjonalna – schemat jest aktywny, gdy mamy poczucie, że nasze potrzeby emocjonalne nie są w stanie być zaspokojone w wystarczającym stopniu, i że nie są one ważne dla innych. Schemat deprywacji emocjonalnej może wykształcić się na podstawie braku opieki, empatii i ochrony, dostosowanej/adekwatnej do potrzeb dziecka np. ciepła/czułości/bliskości, bycia wysłuchanym/zrozumianym i wspartym/ważnym dla rodziców.
Wadliwość/Wstyd – związany jest z poczuciem o byciu niepełnowartościowym, z myśleniem, że coś jest ze mną nie tak, lub, że mam jakąś ukrytą (np. sprośne myśli) lub jawną (np. nie umiem się zachować w sytuacjach społecznych) wadę. Schemat dotyczy cech danej osoby. Takiej osobie trudno doceniać i zauważać swoje zasoby. Wynika on z wyśmiewania i krytyki (nie zawsze wprost), którą otrzymywaliśmy ze strony ważnych dla nas osób. Często mają go osoby pełne kompleksów.
Izolacja społeczna/Wyobcowanie – przekonanie, że nie pasuje się do żadnej z grup. Wrażenie o odmienności w sposobie myślenia, życia, funkcjonowania, odizolowaniu od innych. Powoduje skupianie się na tym, czym różnię się od innych. Zwykle wynika z doświadczeń i obserwacji, że samemu lub rodzina pochodzenia nie pasowała do otoczenia, np. mogła mieć inne przekonania, wyznanie, pochodzenie. Może powstać także z powodu komunikatów rodziców, którzy komentują odmienność dziecka od grupy rówieśniczej, nie akceptując sposobu bycia dziecka.
OBSZAR OSŁABIONEJ AUTONOMII I BRAKU DOKONAŃ (DEFICYT POTRZEBY AUTONOMII I SPRAWCZOŚCI)
Zależność/Niekompetencja – to przeświadczenie, że nie jest się w stanie rozsądnie ocenić sytuacji, podjąć samodzielnie codziennych obowiązków, dobrych decyzji/wyborów. Gruntuje poczucie bycia bezradnym. Często wynika z negowania decyzji dziecka, niepozwalania na samodzielność przez ważnych dorosłych.
Podatność na zranienie lub zachorowanie – schemat związany jest z odczuwaniem silnego lęku/obawy, która może pojawić się nagle (np. załamie się moje zdrowie, stracę dobytek, wydarzy się jakaś katastrofa, zwariuję). Często wynika z postawy zamartwiającego się opiekuna, który indukuje postrzeganie świata jako niepewnego/nieprzewidywalnego i niebezpiecznego. Takiego, w którym zaraz wydarzy się coś, co zniszczy wszystko, co się ma. Rodzic stale koncentruje się na prawdopodobnych zagrożeniach.
Uwikłanie/Nie w pełni rozwinięte Ja – to postawa nadmiernej bliskości/zaangażowania w relację między dzieckiem a inną ważną osobą (najczęściej rodzicem w dorosłości z partnerem). Kosztem takiej relacji jest utrudniony rozwój społeczny, tożsamość jednostki i indywiduacja. Schemat prowadzi do trudności w uświadamianiu sobie swoich własnych potrzeb. Często pojawia się jako skutek kontrolującej postawy rodziców, którzy przesadnie opiekują się dzieckiem, są nadopiekuńczy i „nie chcą”, aby ich dzieci były samodzielne.
Porażka – to stałe przekonanie o sobie jako o kimś, kto nie jest w stanie osiągnąć tak wiele, jak inni, jako o kimś, kto zawiódł i będzie zawodził. Uważanie się za osobę nieporadną, głupszą. Schemat ten dotyczy braku kompetencji. Zazwyczaj wynika z krytycznych i wymagających komunikatów od ważnych dorosłych i braku wsparcia w samodzielnym funkcjonowaniu.
OBSZAR NAKIEROWANIA NA INNYCH (DEFICYT POTRZEBY WOLNOŚCI)
Podporządkowanie się – schemat ten obserwujemy, gdy występuje stała tendencja do poddawania się woli innych osób z uwagi na przekonanie, że jak tego nie zrobię, to spotkają mnie jakieś przykre konsekwencje (porzucenie, brak akceptacji, gniew, odrzucenie, zemsta). Schemat dotyczy uległości i podporządkowania zarówno swoich potrzeb, jak i emocji, co przekłada się na tłumienie własnych preferencji i wyrażanie uczuć. Na prośby reaguje się jak na wydany rozkaz, który należy wykonać bez zastanowienia. Często wynika on z narzucającej i kontrolującej postawy rodzicielskiej, która nie uwzględnia tego, czego potrzebuje dziecko.
Samopoświęcenie – obserwujemy, gdy jednostka rezygnuje z własnych potrzeb i poświęca się na rzecz innych osób (wyręczanie, działanie ponad swoje siły), mając przekonanie, że to ich potrzeby są ważniejsze. Czujemy się bardziej wartościowi, pomagając innym i przeżywamy poczucie winy, poświęcając uwagę własnym potrzebom. Jednostka bardzo silnie współodczuwa z innymi, dlatego reaguje nadmierną troską na cudze potrzeby. Zdarza się, że wtórnie pojawia się żal związany z niedocenianiem takiej postawy. U takich osób często w dzieciństwie dochodziło do obarczania ich nadmierną odpowiedzialnością i sugerowania, że jest się odpowiedzialnym za samopoczucie innych, np. rodziców.
Poszukiwanie akceptacji i uznania – schemat widoczny jest przesadnym dążeniu do zdobycia uznania, uwagi, szacunku lub dopasowania się do innych. Poczucie własnej wartości uzależnione jest od opinii i oceny innych. Prowadzi to do braku akceptacji autentycznego ja. Kierujemy się tym, jak zostaniemy ocenieni przez innych, a nie tym, na ile dane postępowanie jest dla nas dobre. Schemat ten często kształtuje się w wyniku narzucających swoje opinie rodziców, którzy nie akceptują innej postawy (jedyna słuszna i właściwa) niż ich własna.
OBSZAR USZKODZONYCH GRANIC (DEFICYT ZDROWYCH GRANIC)
Roszczeniowość/Wielkościowość – jednostka jest przekonana o swojej lepszości od pozostałych, uważa, że ma specjalne prawa, jest przekonana, że wszystko jej się należy. Osoby z tym schematem skupiają się na zdobywaniu władzy, dominacji i kontroli. Mając ten schemat, przedkładamy swoje potrzeby i preferencje nad potrzeby innych, nie stroniąc od wymuszeń. Schemat kształtuje się na bazie doświadczeń, w których dziecko czuje się wyjątkowe/uprzywilejowane lub jest traktowane przez opiekunów w sposób, nie stawiając granic/pobłażliwy.
Niedostateczna samokontrola i samodyscyplina – schemat ten przejawia się w powtarzającej się trudność w utrzymaniu właściwego poziomu samokontroli i tolerowaniu frustracji. Jednostka przejawia trudności w hamowaniu ekspresji impulsów i emocji, może mieć kłopot z dotrzymaniem terminów, byciu systematycznym. Widoczne jest unikanie dyskomfortu (odpowiedzialności, wysiłku, zaangażowania). Schemat często kształtuje się w wyniku zbyt „luźnych” postaw rodzicielskich, niedopilnowania przez rodziców i nienakładanie przez nich niezbędnych ograniczeń.
OBSZAR NADMIERNEJ CZUJNOŚCI I ZAHAMOWANIA (DEFICYT POTRZEBY SPONTANICZNOŚCI)
Negatywizm/Pesymizm – widoczny jest jako postawa i całkowite skupienie się na negatywnych aspektach życia przy jednoczesnym umniejszaniu/minimalizowaniu aspektów pozytywnych. Założenie, że sprawy ostatecznie i tak potoczą się bardzo źle. Posiadając ten schemat mamy skłonność do widzenia wszystkiego w całkowicie czarnych barwach. Powiązany jest także z nieopanowanym lękiem przed popełnieniem błędów (przesadna ostrożność) i narzekaniem. Częste źródło tego schematu to rodzic roztaczający taką właśnie wizję świata.
Zahamowanie emocjonalne – to postawa związana z przekonaniem o konieczności tłumienia swoich spontanicznych emocji (np. złości), reakcji (np. spontaniczny śmiech) i impulsów (np. wyrażanie złości, głośny śmiech, zabawa, taniec). Związane jest to z obawą przed dezaprobatą ze strony innych, celem staje się jej uniknięcie. Nie chcemy, aby inni mieli o nas złe zdanie. Częstą przyczyną takiego schematu jest tłumiąca dziecięce spontaniczne reakcje postawa rodziców. Bywają oni karzący lub krytyczni na głośną zabawę dziecka, zwyczajne spontaniczne reakcje. Ich reakcje nie zawsze są werbalizowane, wystarczą miny/gesty dezaprobaty rodzica na dane postępowanie dziecka, aby utrwaliło ono schemat zahamowania emocjonalnego.
Nadmierne wymagania/Nadmierny krytycyzm – wiąże się z przekonaniem o konieczności spełniania wysokich standardów, które traktowane są jako własne (są zinternalizowane). Ich realizacja ma prowadzić do uniknięcia swojej krytyki. Osoby mające ten schemat stale odczuwają presję, mają trudność z relaksem, odczuwaniem przyjemności, satysfakcji, są krytyczne wobec innych i siebie. Mają przekonania, że cokolwiek robią, to nie jest to wystarczająco dobre i odczuwają przymus starania się jeszcze bardziej. W tym schemacie dużo jest tendencji perfekcjonistycznych, sztywnych reguł i dążenia do optymalnej wydajności czasu. Częstym źródłem schematu są rodzice budujący presję i bardzo wysokie wymagania, oczekujący wybitnych osiągnięć. Nie zawsze jest to wyrażane przez nich wprost.
Bezwzględna surowość – to schemat skoncentrowany na skłonności do braku akceptacji, wyrozumiałości i wybaczania popełnianych błędów. Jednostka nie bierze pod uwagę okoliczności łagodzących, jest niecierpliwa wobec siebie i innych osób, które nie spełniają wysokich oczekiwań. Odczuwa niechęć i gniew wobec ludzkiej niedoskonałości, nie umie wybaczać sobie i innym. Zazwyczaj wynika z doświadczania przez dziecko karzącej postawy ze strony rodziców, braku wyrozumiałości i współczucia, surowości.
Podsumowując
Źródłem najsilniejszych schematów jest nasza najbliższa rodzina.
Innymi źródłami schematów są:
- Rówieśnicy,
- Szkoła,
- Czynniki związane z dorastaniem,
- Czynniki związane z chorobami,
- Doświadczenie ubóstwa, bólu, braku edukacji (zaniedbania socjoekonomicznego).
Jednak te czynniki nie tworzą tak fundamentalnych wzorców emocjonalnych jak te wyniesione z domu.
Wczesne nieadaptacyjne schematy to szkodliwe dla nas wzorce kształtujące się w wyniku temperamentu emocjonalnego i wczesnych doświadczeń z okresu dzieciństwa, które powtarzamy w swoim dorosłym życiu. To, czego doświadczyliśmy w relacjach z ważnymi dorosłymi/rodzicami/opiekunami ma znaczący wpływ na to, jak myślimy, jak postępujemy, co przeżywamy i w jaki sposób wchodzimy w relacje.
Komunikaty od opiekunów/znaczących osób nie muszą być wypowiadane wprost do jednostki, aby doszło do wytworzenia się danego schematu. Mogą być komunikowane przez komentowanie cudzych zachowań, postępowania itp. Często jako dzieci utrwalamy w pamięci obraz reakcji, grymasów twarzy, min, gestów i zachowań naszych rodziców wobec tego, co mówiliśmy i jak postępowaliśmy. Obraz ten może być związany np. z wyrażeniem dezaprobaty, niezadowolenia, brakiem akceptacji.
Schematy są uruchamiane, „budzone” przez bieżące sytuacje, które przypominają dane (trudne dla nas) doświadczenia z dzieciństwa. Doświadczenia związane z niezaspokajaniem naszych potrzeb emocjonalnych. W bieżącej sytuacji czujemy się podobnie jak wtedy, gdy byliśmy dziećmi. Często te emocje są dla nas niezrozumiałe, bo nie łączymy ich z wczesnymi doświadczeniami. Tworzone są tzw. mosty emocjonalne.
Pracując metodami terapii schematu, ograniczamy działanie danego schematu, prowadzimy do osłabienia jego siły.
Janet S. Klosko, Jeffrey E.Young, Marjorie E.Weishaar, Terapia schematów: przewodnik praktyka, GWP Sopot 2015. Matthew McKay i inni., Relacje na huśtawce: jak uwolnić się od negatywnych wzorców zachowań?, GWP, Sopot 2018